اگر پیش از این با رنگ های پارچه آشنایی نداشته باشید، به زودی درخواهید یافت که انواع گوناگون رنگ پارچه با برندهای مختلف وجود دارد. این تنوع می تواند گیج کننده باشد، به ویژه هنگامی که می بینید برای یک نوع رنگ معین چندین نام تجارتی به کار می رود. برای حل این مشکل در این جا مروری سریع بر بازار رنگ خواهیم داشت تا با نام ها و اصطلاحات رایج در بازار رنگ جهان آشنا شویم.
از آن جا که معمولا دستورالعمل های کاربرد رنگ ارائه شده ازسوی هر تولید کننده متفاوت است، در این جا از ارائه معیارهای خاص برای هر تکنیک که منطقا تابع نوع رنگ هم خواهد بود خودداری شده است. بهترین کار این خواهد بود که نکات ضروری ویژه هر رنگ از تولید کننده فرا گرفته شود.
در نتیجه، مهم این است که با آگاهی از ویژگی های هر رنگ تولیدی، ذهن تان را باز بگذارید و کار با رنگ ها را شخصا تجربه کنید، و به یاد داشته باشید که بسیاری از هنرمندان در این حیطه همانند دیگر حیطه های هنر، بیش از آن که در پی اصول علمی باشند ، بر اساس تجارب و تمایلات شخصی شان ترجیحاتی دارند.
در حال حاضر رنگ های پارچه دارای طبقه بندی دهگانه هستند که عبارتند از:
- نیتراتی Azoic
- پایه Basic
- پخش کننده Disperse
- تثبیت کننده Mordant
- رنگدانه ای Pigmental
- سولفوره Sulfur
- محلول در آب Vat
- مستقیم Direct
- اسیدی Acid
- واکنش الیافی Fiber Reactive
همه این رنگ ها، باکیفیات شیمیایی متفاوت،به آسانی قابل کاربردند، اما هنرمندان و هنر آموزان بیشتر از سه گونه آخر استفاده می کنند. دراین جا نکاتی درباره این سه گونه بیان می گردد.
رنگ های مستقیم: این دسته از رنگ ها که به صورت پودر و یا مایع در دسترس اند، صرفه جویانه اند و کاربردشان نیز آسان است. مثلا نیاز به این نیست که با بخاردهی و یا در حمامی با حرارت کنترل شده و زمان بندی دقیق کاربردشان تنظیم شود. از سویی سرعت شستشوی این رنگ ها به خوبی رنگ های اسیدی و واکنش الیافی نیست، و از جلا و درخشندگی نسبی کمتری در قیاس با آن دو گونه رنگ برخوردارند.
رنگ های اسیدی: نام این دسته از رنگ ها ظاهرا “خطرناک” به نظر می رسد. اما درواقع خودشان اسیدی نیستد. این نام از آنجا مشتق شده است که باید آنها را با نمک و یک واسطه اسیدی مانند سرکه، سولفات آمونیوم، و یا اسید سیتریک مخلوط کرد تا به خوبی به بافت پارچه جذب شوند. از آنجا که این دسته از رنگ ها بخصوص برای کاربرد روی پارچه های پشمی و ابریشمی توصیه شده اند، برخی از تولید کنندگان بر این رنگ ها نام “رنگ های پروتئینی” را نهاده اند. رنگ های اسیدی در سه رده موسوم به “آب داغ”، “ضعیف” و “رقیق” یا “دوغابی” Milking نیز شناخته می شوند. رنگ های رده سوم نسبت به دو رده دیگر نیازمند به اسید و نمک کمتری بوده از سرعت شستشوی بیشتری در حمام رنگ برخوردارند. رنگ های اسیدی اغلب رنگ های آب داغ نامیده می شوند. زیرا برای این که رنگ به خوبی روی پارچه بنشیند، حمام رنگ باید به درجه حرارت معینی، که معمولا از سوی سازنده برای هر رنگ تعیین می گردد، برسد و برای مدت زمان معینی در آن میزان دما باقی بماند. معمولا این مدت پانزده دقیقه و درجه حرارت متوسط (برابر با حدود 65.5 تا 85 درجه سانتیگراد) است. در این مدت باید حمام رنگ به آرامی هم زده شود. سپس درجه حرارت تا 98 درجه سانتیگراد بالا برده شود و به مدت یک ساعت در این حال بماند. درجه حرارت مذکور برای ابریشم 85 درجه سانتیگراد است تا سریسین که ماده ای ژلاتینی در ابریشم خام است، و وجودش برای پوشش دادن الیاف ابریشم کاملا ضروری است، زدوده نشود.
البته می توان پارچه را برای مدت کمتری در رنگ قرار داد، اما در این صورت شدت رنگ متناسبا کمتر خواهد بود.
روش جایگزین دیگری برای حمام رنگ های اسیدی چنین است که مستقیما از محلولی با دمای معمولی محیط بهره گرفته شود و سپس پارچه رنگ آمیزی شده بخار داده شود. به این دلیل از رنگ های اسیدی گاه به عنوان رنگ های بخاری هم نام برده می شود.
پس از گذشت زمان مناسب که پارچه از رنگ خارج می شود، آبی که رنگ اسیدی درآن حل شده بود با جذب کامل رنگ به پارچه زلال خواهد بود. این بدان علت است که رنگ از آب تماما خارج شده و به خورد پارچه رفته است. اگر رنگ کاملا از آب خارج نشده باشد مشخص می گردد که کار رنگرزی شما به نحو کامل صورت نگرفته است.
رنگ های واکنش الیافی: این دسته از رنگ ها طی یک روند خاص مولکولی جذب الیاف می گردند که این تضمین کننده سرعت رنگ پذیری، سرعت شستشو و رنگ نهایی درخشان است. این گونه رنگ ها برای کاربرد روی الیاف سللولزی مانند کتان، و رایون بسیار مطلوبند، اما همچنین استثنائا روی ابریشم نیز خوب می نشینند.
چهار گروه از رنگ های واکنش الیافی از نظر درجه واکنش با الیاف و در نتیجه میزان و سرعت نفوذ در آن وجود دارند که عبارت اند از:
- واکنش بسیار زیاد
- واکنش زیاد
- واکنش متوسط
- واکنش کم
اصطلاح واکنش ناشی از این است که در درجه حرارت معمول محیطی پیوندهای رنگی با الیاف پارچه با چه سرعتی برقرار گردند.
رنگ های واکنشی نسبت به زمان و درجه حرارت بسیار حساس اند و اگر اجازه داده نشود که پارچه برای دقایق یا ساعات تعیین شده کاملا از رنگ اشباع گردد و به عمل آورده شود، رنگ بیش از آن چه باید جذب می گردد، و این بدان معنا است که تنها روی سطح پارچه باقی مانده و نهایتا از آن زدوده خواهد شد.
رنگ های با واکنش زیاد رایج ترین و آسان ترین گروه از این چهار گروه هستند. آغالب به آن ها رنگ های آب سرد نیز گفته می شود. اما این تنها یک شبهه است، زیرا هیچ رنگی در آب سرد روی پارچه نمی نشیند. به هرحال رنگ های این گروه می توانند دردرجه حرارت محیطی (بیش از 22 درجه سانتیگراد) روی پارچه بنشینند، که می توان به نحوی استثنایی آن ها را برای کاربرد مستقیم چندین رنگ یعنی “رویای شیرین یک نقاش پارچه” به کار برد.
رنگ های کم واکنش نیازمند بخار برای آغاز فعل و انفعالات شیمیایی هستند. اما از نظر عمق و شفافیت رنگ بی رقیب اند و به همین دلیل بسیاری از هنرمندان حرفه ای به آن ها دلبسته اند.
روش های گوناگون پر شماری برای کاربرد رنگ های واکنشی وجود دارد. عموما، دامنه ای از هوادهی طی بیست و چهار ساعت، اجازه می دهد که پارچه در طول مدت زمان معینی در هوا خشک شود، و در پی آن عمل آوردنش در یک حمام بخار و یا پارچه خشک کن بسیار داغ و یا انواعی از این دو صورت پذیرد.
در پایان این مطلب مناسب است که به دو موضوع دیگر هم پرداخته شود. یکی رنگ های طبیعی Natural و دیگری رنگ دانه ها Pigments.
رنگ های طبیعی:
آیا رنگ طبیعی بهتر از رنگ شیمیایی است؟
بسیاری از هنرمندان، بر اساس این باور که این رنگ ها مطمئن تر و کمتر آتش گیر هستند، تمایل خود را به این انتخاب ابراز داشته اند که به شیوه های ابتدایی کار بازگردند و از رنگ های طبیعی بهره گیرند. این باور به هیچ روی درست نیست. گرچه تجربه امروزی با مواد رنگی طبیعی با مقاصد تاریخی و یا کوششی صرف جهت آزمون محققا ارزش انجام را دارد، اما دلایل بسیاری وجود دارد که یک هنرمند متوسط بهتر است از آن خودداری کند، زیرا:
رنگ های طبیعی فی النفسه فاقد نیروی رنگ آمیزی هستند. آن ها همیشه باید همراه با یک تثبیت کننده، که معمولا گونه ای از یک نمک فلزی است، به کار روند، تا رنگ بر روی پارچه بنشیند و در الیاف آن نفوذ کند. بسیاری از این فلزات مظنون به سرطان زایی هستند.
خود مواد بسیار گران قیمت اند.
این بسیار دشوار است که در هنگام کار با رنگ های طبیعی رنگ آمیزی دقیقی صورت گیرد.
رنگ های طبیعی سرعت شستشوی کافی ندارند. بخصوص رنگ نیلی Indigo به خاطر رنگ دادن معروف است. که البته این چندان بد نخواهد بود اگر شما تولید کننده ای در “مدرس” باشید، و فاجعه بار است اگر در حال رنگرزی یک کلاف ابریشم برای لباس زیر یک بچه باشید!
رنگ دانه ها:
در دهه اخیر، محصولات تازه پر شماری به بازار آمده است که به هنرمندان اجازه می دهد تا بر کیفیت رنگ، نقش و بافت پارچه بیافزایند. رایج ترین این ها رنگدانه ها هستند، که اغلب به آن ها “رنگ پارچه” گفته می شود. کاربرد رنگدانه ها عموما آسان است. نیازمند آماده سازی سطح پارچه، که در رنگرزی ضرورت دارد نیستند، و معمولا به حرارت و یا ثبوت نیاز ندارند و اگر چنین نیازی باشد بسیار کم است. اما از جهات مهمی با رنگ ها متفاوتند:
رنگ ها جذب الیاف پارچه می شوند، حال آن که رنگدانه ها روی سطح پارچه می مانند. گرچه می توان رنگدانه ها را در عمق پارچه هم نفوذ داد، تا این تصور حاصل شود که به الیاف نفوذ کرده است، اما هیچ فعل و انفعال شیمیایی صورت نمی گیرد که مواد شیمیایی رنگرزی را در مولکول های الیاف نفوذ دهد. در گذر زمان یک رنگدانه می تواند زدوده شود و چنین خواهد شد. به همین سبب است که لباس های رنگآمیزی شده با رنگدانه ها غالبا دارای برچسبی هستند که روی آن توصیه شده است که پیش از شستن پشت و رو بشوند.
رنگ ها شفاف اند اما رنگدانه ها کدرند . اگر شما پارچه ای را که نقش گل های آن بر زمینه ای سپید چاپ شده است در ظرفی از رنگ آبی فرو برید، تصویر گل ها مبهم و محو نمی شود. زمینه آبی خواهد شد و گل ها یک ته رنگ نزدیک به آبی پیدا می کنند که با رنگ پیشین آن آمیخته می شود. اما اگر یک رنگدانه آبی را روی چنین پارچه ای به کار برید، رنگدانه به نحو کامل طرح را خواهد پوشاند.
رنگدانه ها پارچه را سفت می کنند، در حالی که رنگ ها چنین تاثیری ندارند. البته این موضوع در حال دگرگونی است، زیرا اخیرا نسلی نو از رنگدانه های پیشرفته برای نقاشی روی پارچه ابریشمی و دیگر تزیینات سطحی به بازار آمده است که نتایج شگفت انگیزی به دست داده است.
این نکته نیز نباید از قلم بیفتد که گذشته از این محصولات جدید، شما بنا بر مقاصد طراحانه خود ممکن است در مواردی به این ویژگی کدر بودن و پوشانندگی رنگدانه نیاز داشته باشید که درنتیجه کاربرد آن کاملا منطقی خواهد بود.
